جايگاه دانشگاه از ديدگاه امام خميني

چكيده:

اين مقاله با توجه به برخي بيانات امام خميني(رحمت الله علیه)درخصوص دانشگاه ها، استادان و دانشجويان نگارش يافته است. نظر كلي معظم‏له اين است كه مبداءِ همه تحولات و مقدرات يك كشور، دانشگاه است؛ و دانشگاه است كه يك كشور را اصلاح يا تباه مي‏كند؛ و لذا متذكر مي‏شوند كه «ما بايد دانشگاه اسلامي داشته باشيم.»، بدين معني كه دانشگاه ها بايد استقلال داشته باشند و وابسته به شرق و غرب نباشند. و اين مسأله را به استادان و دانشجويان توجه مي‏دهند كه دانشگاه ها و درنهايت مملكت به‏دست اجانب و منفعت‏طلبان نيفتد. درضمن بيان مي‏دارند كه دانشگاه ها دو كار عمده دارند: يكي، تربيت و اصلاح انسانها؛ و ديگر، تربيت دانشمندان و متخصّصان. به‏نظر امام (رحمت الله علیه)هر دو كار بايد در كنار يكديگر انجام شود. در پايان، ضمن اشاره به توسعه مراكز علمي و تحقيقاتي و تهيه امكانات و تشويق مخترعان و مكتشفان و متخصّصان متعهد، جوانان را به پايداري در تحقق اين امور و ايستادگي دربرابر انحرافها از اين اصول وامي‏دارند.
امام خميني(رحمت الله علیه)براي دانشگاه، دانشگاهيان و دانشجويان، پيامها و سخناني بيان فرموده‏اند كه اگر با دقت و از ابعاد گوناگون تجزيه و تحليل شوند، راه نجات يك ملت و كشور در دنيا و آخرت مشخص و در صورت عمل به آن رهنمودها، اين نجات محقق مي‏شود.

اهميت دانشگاه

ايشان در بيانات متعدد خويش با عبارات گوناگون اين مطلب را متذكر شده‏اند كه «دانشگاه، مبداءِ همه تحولات است». هم چنين در مواردي ديگر با بكارگيري اصطلاحات «مقدرات» و «سرنوشت»، دانشگاه را منشاءِ اين مقدرات و سرنوشت مي‏دانند و آن را در رأس امور مي‏خوانند؛ از جمله: «مقدرات اين مملكت، دست اين دانشگاهي‏هاست»، «از دانشگاه [است كه] بايد سرنوشت يك ملت تعيين شود» و «دانشگاه كه رأس امور هست و تقديرات يك كشوري، مقدرات يك كشوري بسته به وجود آنهاست، بايد جديّت كنند كه روي خودشان را از غرب و شرق برگردانند».
دانشگاه از ديدگاه امام خميني(رحمت الله علیه)آن قدر اهميت دارد كه اگر نقش واقعي خود را نداشته باشد، همه چيز مملكت ازدست خواهد رفت. ايشان در جمله‏اي اين اهميت را گوشزد كرده‏اند: «اگر دانشگاه را ما سست بگيريم و از دست برود، همه چيزمان از دستمان رفته است». بنابراين، مي‏توان نتيجه گرفت كه دانشگاه هم منشاءِ دردها و فسادهاي موجود و هم منشاءِ اصلاح كشور است و بسته به اينكه دانشگاه ها، استادان و دانشجويان چه جهت‏گيريهايي داشته باشند، ثمرات آن نيز مشخص خواهد شد. امام خميني (رحمت الله علیه)در كلامهاي خود، به اين دو جهت‏گيري كاملاً مجزا و مشخص، بطور صريح اشاره فرموده‏اند. درباره جهت‏گيري اوّل چنين اظهار مي‏دارند: «اميدوارم احساس كرده باشيد كه همه دردهاي ايران از دانشگاه شروع شده است». و در خصوص جهت‏گيري دوّم مي‏فرمايند: «دانشگاه يك كشوري اگر اصلاح شود، آن كشور اصلاح مي‏شود». آنگاه در بياناتي ديگر، اين دو جهت‏گيري متضاد را در كنار هم قرار مي‏دهند و نتيجه هر يك را گوشزد مي‏كنند: «دانشگاه خوب، يك ملت را سعادتمند مي‏كند و دانشگاه غيراسلامي، دانشگاه بد، يك ملت را عقب مي‏زند» و در جاي ديگر مي‏فرمايند: «اين افرادي كه از دانشگاه مي‏آيند، يا مخرّب يك كشوري هستند يا سازنده آن كشور هستند» و «هر چه از خوبيها و بديها براي يك ملتي تحقق پيدا مي‏كند: وابستگي يا استقلال، در قيد و بند بودن و اختناق يا آزادي، تابع تربيتهاي دانشگاهي است».
پس اگر متولّيان دانشگاه افرادي خوب و صالح باشند، نسلهاي حاضر و آينده درست تربيت مي‏شوند و اگر افراد غيرصالح باشند، اين نسلها نيز غيرصالح تربيت خواهند شد. از اين جهت است كه امام مي‏فرمايند: «دانشگاه است كه امور كشور را اداره مي‏كند و دانشگاه است كه نسلهاي آينده و حاضر را تربيت مي‏كند. و اگر چنان چه دانشگاه در اختيار چپاولگرهاي شرق و غرب باشد، كشور در اختيار آنهاست».

اسلامي‏شدن دانشگاه

اكنون كه بر اساس بيانات امام خميني(رحمت الله علیه)مشخص شد كه منشاءِ همه تحولات و مقدرات كشور، دانشگاه است و اين كه با توّجه به جهت‏گيري خاصي كه در دانشگاه گرفته مي‏شود، تحولات و مقدرات نيز در دو جهت صلاح يا فساد شكل مي‏گيرد، بايد درپي يافتن راهي باشيم كه اين مقدرات و تحولات در مسير صلاح صورت پذيرد كه اگر چنين كنيم، كشور خود را تا هميشه بيمه كرده‏ايم. امام خميني(رحمت الله علیه)مي‏فرمايند: «اساتيد دانشگاه بدانند كه اگر چنان چه دانشگاه را بسازند، كشورشان را بيمه كرده‏اند تا آخر».
در اينجا ضروري است به اين سؤال پاسخ داده شود كه اين ساخت و اصلاح دانشگاه چگونه بايد صورت گيرد و راه آن چيست؟ امام(رحمت الله علیه)اين مطلب را هم بدون پاسخ نگذاشته و راه آن را نشان داده‏اند. ايشان تنها راه را اسلامي‏شدن دانشگاه ها مي‏دانند؛ و در اين‏باره مي‏فرمايند: ما «بايد اين مسأله را دنبال كنيم كه دانشگاه اسلامي شود تا براي كشور ما مفيد گردد» و نيز در جمله‏اي ديگر مي‏فرمايند: «بايد قبل از هر چيز دانشگاه اسلامي باشد. براي اينكه كشور هر چه صدمه خورده است، از كساني بوده كه اسلام را نمي‏شناخته‏اند».

منظور از اسلامي‏شدن دانشگاه چيست؟

با اين بيان، آنچه به ذهن خواننده و شنونده خطور مي‏كند، اين است كه با توجه به برداشتهاي مختلفي كه در اين خصوص وجود دارد، منظور از اسلامي و دانشگاه اسلامي چيست؟ امام خميني (رحمت الله علیه)به اين مطلب هم پاسخ داده و دانشگاه اسلامي را با بياني خاص تبيين كرده‏اند: «معني اسلامي‏شدن دانشگاه اين است كه استقلال پيدا كند، و خودش را از غرب جدا كند و خودش را از وابستگي به شرق جدا كند. و يك مملكت مستقل، يك دانشگاه مستقل، يك فرهنگ مستقل داشته باشيم». و در جمله‏اي ديگر نيز به مسأله استقلال اشاره مي‏كنند و مي‏فرمايند: «بايد دانشگاه ها بيدار شوند. بايد از همين دبستان تا آن آخر دانشگاه از اين افكار غرب‏زده تهي بشوند، و شرق روي پاي خودش بايستد».
در جمله اخير، ضمن اينكه ممكن است «شرق» را به‏معناي كشورهاي كمونيست قلمداد كنيم، مي‏توانيم به اين نتيجه هم برسيم كه منشاءِ اصلي فسادها، ناشي از غرب و غرب زدگي است كه شرق به مفهوم عام را كه شامل كليه كشورهاي غيرغربي است، نيز تحت تأثير قرار مي‏دهد. پس بايد از چنين فرهنگي دوري جست. به همين دليل است كه امام(رحمت الله علیه)در جايي ديگر، از كشور و رژيمي نام مي‏برند كه مظهر اين غرب جهانخوار و چپاولگر است و به عبارتي شيطان بزرگ است؛ و روشنفكران و متفكران دانشگاهي را از اين موضوع آگاه مي‏فرمايند؛ و اظهار مي‏دارند: «گويندگان و روشنفكران و متفكران و دانشگاهيان و دانشمندان، همه توان خود را صرف قطع اميد از دشمن اصلي ما امريكا كنند».
بنابراين، از ديدگاه امام خميني (رحمت الله علیه)معني «اسلامي‏شدن»، «استقلال» است؛ و استقلال يعني عدم وابستگي به مظاهر استكبار، چپاولگري، جهانخواري و فساد و به عبارتي ديگر، داشتن استقلال فكري برمبناي اصول و عقايد اسلامي. پس كليه عوامل دخيل در دانشگاه ها، خصوصا استادان، بايد به اين نكته توجه داشته باشند و در راه قطع وابستگي و كسب استقلال و درنهايت اسلامي‏شدن دانشگاه ها بكوشند.

خودباوري و اتكا به‏خود

به اين ترتيب، بايد قيد و بندها و دلبستگي به غرب و يا مظاهرِ ديگرِ شبيه به آن را رها كنيم و از آنها آزاد شويم. امّا ممكن است اين سؤال به ذهن خطور كند: بعد از قطع اين رابطه، چه مي‏شود؟ آيا پس از آن، در خلأ، تنهايي، بي‏ياوري و بدبختي قرار نخواهيم گرفت؟ آيا همه چيزمان نابود نخواهد شد و به هلاكت نخواهيم افتاد؟ براي رهايي از اين ذهنيت ــ كه ممكن است در افكار برخي از مردم، بويژه استادان و دانشجويان، رسوخ كند ــ بايد براي اين سؤالها پاسخي يافت. آن پاسخ، براساس گفته‏هاي امام (رحمت الله علیه)«خودباوري» و «اتكا به خود» و «خويشتن‏يابي» است؛ كه خلاءِ موجود را به بهترين وجهي پر خواهد كرد. ايشان در خطاب به دانشجويان مي‏فرمايند: «شما دانشجويان عزيز! خودتان درصدد اين باشيد كه از غرب‏زدگي بيرون بياييد. اين گمشده خودتان را پيدا كنيد. گمشده شما، خودتان هستيد». امّا اين خود را چگونه مي‏توان پيدا كرد؟ و آيا چگونه‏بودن و چگونه‏شدن، خودپيدا كردن است؟
طبيعتا اصطلاح «خود را يافتن» بايد مفهومي خاص داشته باشد. آنچنان «خودي» كه نه تنها جايگزين خلأ و قطع وابستگي شود، بلكه حالتي رشديابنده داشته باشد و استاد، دانشجو و دانشگاه را به بهترين وجه بسازد و آنها را از جهات مادي و معنوي، به صلاح و ساحل نجات و رشد و ترقي برساند.

راه حل

از بيانات امام(رحمت الله علیه)مي‏توان به اين نتيجه رسيد كه اين «خود را يافتن» و «متكي به خود بودن» بايد در دو جهت مختلف، امّا در كنار هم، جامه عمل بپوشد. يكي از اين دو جهت، دانشمند و متخصص‏شدن افراد و تهيه و توسعه ابزارهاي رسيدن به اين مرحله است؛ و جهت ديگر، ساخته‏شدن افراد ازحيث معنوي و انساني است. اين دو جهت، به‏خوبي و صراحت در بيانات مختلف امام(رحمت الله علیه)مشخص شده است.

جهت اول (تخصّص)

در راستاي جهت اول مي‏فرمايند: «اگر دانشگاه ها خالي از مرداني دانشمند و متخصص شوند، اجانب منفعت‏طلب چون سرطان در تمام كشور ريشه دوانده و زمام امور اقتصادي و علمي ما را بدست مي‏گيرند و سرپرستي مي‏كنند». در بياني ديگر اظهار مي‏دارند: «مهمترين عامل در كسب خودكفايي و بازسازي، توسعه مراكز علمي و تحقيقات و تمركز و هدايت امكانات و تشويق كامل و همه‏جانبه مخترعين و مكتشفين و نيروهاي متعهد و متخصصي است كه شهامت مبارزه با جهل را دارند و از لاك نگرش انحصاري علم به غرب و شرق بدر آمده و نشان داده‏اند كه مي‏توانند كشور را روي پاي خود نگه‏دارند». و نيز مي‏فرمايند: «بايد دانشگاه ها خودكفا شوند كه احتياج به دانش غرب نداشته باشند».
پس ملاحظه مي‏شود كه در يك كشور اسلامي، از يك سو بايد افراد به فكر متخصص و دانشمندشدن بيفتند و در اين راه بكوشند و از سوي ديگر دولت نيز وسايل و امكانات چنين كاري را به انحاي مختلف فراهم آورد و با هدايت و تشويق لازم، كارها را جهت دهد.
اگر چنين اقدامي صورت نگيرد و دانشگاه ها در اين راستا عمل نكنند، دوباره كشور به اجانب منفعت‏طلب وابسته مي‏شود و آنها زمام امور علمي، اقتصادي و بالأخره سياسي و فرهنگي ما را دردست مي‏گيرند. امّا اين جهت و اين كارها براي «خودشدن» و «خود را يافتن» كافي نيست، بلكه بايد با عامل دوم تركيب شوند و در كنار هم به پيش روند.

جهت دوم (انسان‏سازي)

عامل دوم، همان گونه كه ذكر شد، ساخته‏شدن افراد از جهات معنوي، انساني و خدايي است. از اين رو است كه امام خميني (رحمت الله علیه)با نگرشي ژرف به ابعاد گوناگون، از جمله به اين مسأله توجه كرده و با كلامهاي گوهربار خود راه را نشان داده‏اند.
ايشان درخصوص عامل و جهت دوم مي‏فرمايند: «شما دانشگاهيها كوشش كنيد كه انسان درست كنيد؛ اگر انسان درست كرديد، مملكت خودتان را نجات مي‏دهيد»، «دانشگاه بايد مركز درست‏كردن انسان باشد»، «دانشگاه ها را مركز تربيت قرار دهيد؛ علاوه بر دانش، تربيت لازم است. اگر يك دانشمندي تربيت نداشته باشد، مضرّ است»، «دانشگاه را بايد شما رو به خدا بيريد، رو به معنويت ببريد. و همه درسها هم خوانده بشود، همه درسها هم براي خدا خوانده بشود»؛ و بالأخره در فرازي ديگر، با اشاره به هر دو عامل تخصص و تعهد در كنار هم، مي‏فرمايند: «اگر دانشگاه واقعا دانشگاه باشد و دانشگاه اسلامي باشد، يعني در كنار تحصيلات، تهذيب هم در آنجا متحقق باشد، تعهد هم باشد، يك كشوري را اينها مي‏توانند به سعادت برسانند».
پس ملاحظه مي‏شود كه امام خميني(رحمت الله علیه)در اين مجموعه از بيانات، ضمن اشاره به اينكه دانشگاه بايد مركز تربيت، انسان‏سازي و خداجويي باشد، كسب تخصص را هم لازم مي‏شمرند. نپرداختن به چنين موضوعي را باعث نابودي كشور ذكر مي‏كنند و متخصص غيرمتعهد و فاقد تربيت انساني را به حال كشور مضرّ مي‏دانند.

جديت و فداكاري

امّا روشن است كه رسيدن به اين دو عامل و جهت، يعني تخصص و تعهد، به‏آساني صورت نمي‏گيرد و به كار و تلاش جدي استادان و دانشجويان و همه دست اندركاران و متفكران دلسوز و هنرمندان دردمند نياز دارد؛ كه هر يك، بويژه دانشگاهيان، بايد از يك سو به اين تلاش و جدّيت دست زنند و متحمل سختيها و ناراحتيها شوند و از سويي ديگر، با شناخت موانع و مشكلات، در صدد مبارزه با آن موانع و حل مشكلات برآيند. از اين جهت است كه امام عزيز بكارگيري اين كوشش و تلاش را متذكر مي‏شوند و آن را لازم مي‏شمارند. ايشان در جايي مي‏فرمايند: «جديّت و فداكاري لازم دارد تا دانشگاه، دانشگاه بشود»؛ و در جايي ديگر به اين تلاش و كوشش ارج مي‏نهند و بر فداكاران و تلاشگران درود مي‏فرستند: «سلام بر جوانان برومندي كه با سلاح علم در سرافرازي و اعتلاي كشور، كشور عزيز اسلامي كوشا، و در رسيدن به هدفهاي انساني ـ اسلامي از هيچ زحمت و كوششي دريغ ندارند».

مانع اصلي و راه‏حل آن

امّا براي رسيدن به دانشگاه اسلامي با تعريفي كه پيشتر با توجّه به بيانات امام (رحمت الله علیه)ارائه شد، بايد متذكر شد كه اين تلاش و جدّيت شامل شناخت موانع و مشكلاتي كه بر سر راه وجود دارد و نيز راه مقابله با آنها هم مي‏شود. امام خميني(رحمت الله علیه)با ريزبيني دقيق، موانع موجود بر سر راه را يادآور مي‏شوند و توصيه‏ها و رهنمودهاي خود را براي مقابله با آنها ارایه مي‏دهند. ايشان در زمينه شناخت يكي از موانع مي‏فرمايند: «اكثر ضربات مهلكي كه به اين اجتماع خورده است، از دست همين روشنفكران دانشگاه‏رفته‏اي [است] كه هميشه خود را بزرگ مي‏ديدند و مي‏بينند». هم چنين در جمله‏اي ديگر، ضمن اشاره به موانع ديگر، راه برخورد و مقابله با آنها را نشان مي‏دهند. ايشان مي‏فرمايند: «به همه نسلهاي ملل توصيه مي‏كنم كه براي نجات خود و كشور عزيز و اسلام آدم‏ساز، دانشگاه ها را از انحراف و غرب و شرق‏زدگي حفظ و پاسداري كنند». سپس بيان مي‏دارند: «براي هميشه نگذاريم دانشگاه ها به انحراف كشيده شوند؛ و هرجا انحرافي بچشم خورد، با اقدام سريع در رفع آن بكوشيم. و اين امر حياتي بايد در مرحله اوّل با دست پرتوان خود جوانان دانشگاه ها و دانشسراها انجام گيرد».
ايشان بويژه در وصيت‏نامه سياسي ـ الهي خود در اين مورد تأكيد مي‏ورزند و بر ملت ايران و نيز دولت جمهوري اسلامي تكليف مي‏كنند كه جلوي نفوذ عناصر فاسد وابسته به شرق و غرب را از ابتدا بگيرند تا بعدا مشكلي پيش نيايد. بيان صريح ايشان در اين باره چنين است: « ... و بر ملت و دولت جمهوري اسلامي است در همه اعصار كه نگذارند عناصر فاسد داراي مكتبهاي انحرافي يا گرايش به غرب و شرق در دانشسراها و دانشگاه ها و ساير مراكز تعليم و تربيت نفوذ كنند و از قدم اول جلوگيري نمايند تا مشكلي پيش نيايد و اختيار از دست نرود».
از بيانات امام(رحمت الله علیه)نتيجه‏گيري مي‏شود كه از «موانع» رشد و استقلال دانشگاه ها و اتّكا به خود و خودكفايي، نفوذ آن دسته از افكار غربي و شرقي است كه باعث مي‏شوند ملت ما، بويژه دانشگاهيان، به دنباله‏روي از آن افكار و بيگانگي از خود و درنتيجه تسليم دربرابر خواسته‏ها و منافع مستكبران كشانده شوند و هدف اين است كه آن افكار را بر اقتصاد، فرهنگ و سياست ما مسلط كنند و ما را از خويشتن خويش و استقلال و خوداتّكايي خالي سازند تا همواره چشممان درپي آنها باشد و اهداف و آمال و آرزوهايمان را در وجود آنها و در تسلط و رهبري آنها بر خود جستجو كنيم.
رسوخ چنين افكاري از زبان استادان و يا برخي از گروههاي دانشجويي، زمينه انحراف دانشگاه ها را كه عامل كليه تحولات و مقدّرات يك كشور است، فراهم مي‏آورد و باعث تشنج و ناآراميها در دانشگاه ها مي‏شود. خاصه آن كه چنين افكاري با نقاب آزادي‏خواهي و تمدن‏گرايي مطرح مي‏شوند و در ارزشهاي اسلامي، فرهنگي و اصولي ملت به اشكال گوناگون تزلزل و تخريب ايجاد مي‏كنند.

وجود آرامش در دانشگاه

طبيعي است كه در چنين جوّ ناآرام و زهرآگيني، استادان و متفكران اسلامي بسختي مي‏توانند به تربيت صحيح دانشجويان در دو جهت تخصص و تهذيب بپردازند. از اين جهت است كه امام خميني(رحمت الله علیه)مي‏فرمايند «اگر آرامش در دانشگاه و در محيط هاي تعليمي نباشد، چطور امكان دارد كه متفكران افكار خودشان را به جوانان ما صادر كنند و مغزهاي آنها را متفكر و متخصص بار بياورند؟»
بنابراين، براي رشد افكار و رسيدن به اهداف يك دانشگاه خوب و اسلامي، نياز به آرامش است؛ و اگر افكار و عقايد گوناگون متعددي وجود دارند ــ كه طبيعتا وجود دارند ــ و عدّه‏اي مي‏خواهند آنها را مطرح كنند، بايد محيط مناسبي ترتيب داده شود تا بيان‏كنندگان آن افكار و عقايد، ضمن طرح مواضع دقيق خود از لحاظ مكتب و عقيده، در محيطي آرام و با حضور متفكران اسلامي، به صحبت و بحث هاي علمي بپردازند.

نمونه‏شدن دانشگاه براي ملل ديگر

به هرحال، امام عزيز و مهربان، بسان پدري دلسوز و آگاه، ضمن روشن كردن همه جوانب مربوط، در نهايت آرزو و دعا مي‏كنند كه دانشگاهي مفيد براي ملت داشته باشيم؛ آن چنان دانشگاهي كه مركز تخصص علمي و انسان‏سازي باشد، كه نه تنها از كشورهاي اسلامي بلكه از ملتهاي ديگر نيز براي تحصيل به دانشگاه هاي ما بيايند.
محتواي پيام مذكور در دو جمله از بيانات ايشان متجلّي است؛ آنجا كه مي‏فرمايند: «اميدوارم دانشگاهي داشته باشيم كه به درد ملت بخورد» و اين كه «انشاءاللّه روزي بيايد كه از جاهاي ديگر براي تحصيل به ايران بيايند».
منبع: ماهنامه علوم انساني
/خ